گشت و گذاری در باغ اکبریه

مهدیه قره شی

27 خرداد 1402

باغ های ایرانی همواره مورد توجه شاهان در سراسر دنیا بوده است. به گونه ای که نام بهشت (paradise) با الهام از باغ های ایرانی نام گذاری شده است. معماری به کار رفته در باغ ها، وجود حوض و آب نماها، نحوه چینش درخت ها و بوته های گل از مشخصه باغ های ایرانی به شمار می رود. هر ایرانی تمام طول زندگی خود را در باغات ایرانی سپری کرده است و به نوعی با این باغ ها ارتباط نزدیکی دارد. در هر جای جای ایران باغ های مختلفی احداث شده اند که از قدمت بسیار بالایی نیز برخوردار هستند. احتمالا شما با تعدادی از باغ ها آشناییت داشته باشید و چه بسا از آن ها هم دیدن کرده باشید. آیا از باغ های ایرانی، با باغ اکبریه آشناییت دارید؟ چه مشخصه ای این باغ را از سایر باغ های ایرانی متمایز می کند؟ باغ اکبریه یکی از زیباترین باغ های ایرانی است که در میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است.

باغ اکبریه:

باغ اکبریه به عنوان مهمترین باغ تاریخی در شرق ایران شناخته می شود. این مجموعه باغ با 45069 متر مربع مساحت در جهت شرق به غرب ساخته شده است و یکی از بناهای زیبا و تاریخی جنوب شهر بیرجند به شمار می رود. باغ اکبریه در 20 خرداد ماه سال 1378 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در سال 1354 این مجموعه باغ وقف آستان قدس رضوی شد و بعد از انقلاب اسلامی تا دهه 70 به عنوان مقر نیروی انتظامی مورد استفاده قرار می گرفته است. پس از تخلیه، باغ اکبریه در اختیار میراث فرهنگی قرار گرفته است. در سال 1390 نیز به همراه 8 باغ ایرانی دیگر به ثبت سازمان جهانی یونسکو رسیده است.

تاریخچه باغ اکبریه:

شوکت الملک فرماندار رسمی قهستان و سیستان در اواخر قاجار، باغ اکبریه را به عنوان کارکرد سکونتی و کشاورزی و همچنین محلی برای دفتر رسمی حکمرانی انتخاب نمود. بخشی از ابنیه باغ به دوران زندیه تعلق دارد. اما بخش اصلی این باغ پس از منصوب شدن حشمت الملک اول به حکمران رسمی سیستان توسط ناصرالدین شاه، به باغ سکونتی و کشاورزی تغییر یافت. باغ اکبریه به عنوان یک مرکز فرماندهی و مدیریت قهستان، محل برگزاری جشن هایی با حضور میهمانان داخلی و خارجی بوده است. علاوه بر این، در زمان اواخر دوره قاجاریه تا دوره پهلوی دوم محل استقبال، مذاکره با کنسولگری های خارجی نیز بوده است. هیل رئیس بانک شاهی انگلیس، با مشاهده نظام اداری و قضایی دفتر شوکت الملک در سال 1913م. در خاطرات خود اینگونه تعریف می کند:

“ امیر عموما در انتهای یک باغ بزرگ در دفتر خود می نشیند و با روحانیون و بازرگانان، زمین داران، مقامات و روسای دهکده ها و رهبران قبایل به مذاکره می پردازد. “

باغ اکبریه از دو بنای قدیمی تشکیل یافته است. قدیمی ترین ساختمان آن متعلق به حشمت الدوله پدر محمد ابراهیم، شوکت الملک بوده و تاریخ آن به اواخر دوره زندیه و اوائل دوره قاجاریه باز می گردد. بنای قدیمی دیگر این باغ، ساختمان تشریفات است که به وسیله ابراهیم شوکت الملک بنیان گردیده است. بعد از درگذشت ابراهیم خان شوکت الملک، پسر وی اسدالله علم وزیر دربار شاه در برخی از ایام سال مورد استفاده قرار می گرفت.

معماری باغ اکبریه:

باغ اکبریه در ابتدا به عنوان یک سکونتگاه فصلی طراحی شد، اما با تغییرات باغ در دوره قاجار از جمله تقسیم بندی خیابان های داخلی و حاشیه باغ و همچنین مناظر تزئینی، این باغ کاربری خود را به باغی حکومتی – پذیرایی تغییر داد. از جمله شاخص ترین تغییرات در باغ اکبریه، کاشت درختان کاج در حاشیه محور اصلی باغ است که جلوه زینتی را به باغ بخشیده است. اواخر دوران قاجار تا اواخر دوران پهلوی اول باغ اکبریه پذیرای اقشار مختلف جامعه اعم از نخبگان، پزشکان و وزرا بوده است.

باغ های ایرانی دارای چند ویژگی مشترک از جمله عبور جوی آب، دیوارهای بلند محصور شده و وجود عمارت های تابستانی و استخر آب هستند. البته وجود قنات ها که با تاریخ پیدایش باغ های ایرانی پیوند دارند نیز در این باغ قابل مشاهده است. معماری به کار رفته در باغ اکبریه تلفیقی از معماری روس با سبک معماری اسلامی است.

از جمله مشخصه باغ اکبریه وجود حیاط پشتی در قسمت جنوبی باغ می باشد که الگوی سایر باغ های ایرانی نیز بوده است. چرا که این حیاط، با بافت روستایی اطراف متصل بوده و شاه نشینی مستطیل شکل دارد. نمونه شاه نشین این باغ را می توان در باغ ایل گلی تبریز و باغ فرح آباد اصفهان مشاهده کرد.

درختان موجود در باغ اکبریه شامل كاج، انار و توت است و گوشه هایی از باغ گل‌های تاج خروس نیز به چشم می‎خورد. از جبهه جنوبی این باغ ورودی به روستای اكبریه تعبیه شده است. بعد از انقلاب اسلامی، بخش‌های مختلف این باغ و عمارت مورد استفاده اداره كل میراث فرهنگی و گردشگری استان خراسان جنوبی قرار گرفته است. بخش احداث شده در اوایل دوره قاجار، به‌عنوان كتابخانه و دانشكده هنر دانشگاه بیرجند مورد استفاده قرار می گیرد. از بخش مركزی كه در دوره قاجار احداث شده نیز به عنوان موزه باستان‌شناسی و مردم‌شناسی فعال است.

باغ حشمت الدوله:

قدیمی ترین عمارت که در سمت راست باغ قرار گرفته است، عمارت حشمت الدوله است. این عمارت در دو طبقه بنا شده است، طبقه اول با دو راهروی بزرگ و طولانی که به باغ اصلی و باغ جنوبی و همچنین به اصطبل راه می یابد. همان طور که می دانید اصطبل ها در گذشته از اجزای اصلی خانه ها به حساب می آمده اند. بدین صورت که مهمانان در طول اقامت، اسب هایشان را در اصطبل نگهداری می کردند. این عمارت از تزئینات دلربا و شیکی طراحی شده است که جان و دل مهمانان را نوازش می دهد.

موزه مردم شناسی:

بخش مرکزی باغ اکبریه را موزه مردم شناسی قرار گرفته است. این موزه در سال 1372 در بخش مرکزی باغ اکبریه احداث گردید. با بازدید از این موزه می توانید با مشاغل و وسایلی که از مردم منطقه به جای مانده است، بازدید نمایید. این موزه همه روز به جز روزهای دوشنبه و جمعه صبح و ایام سوگواری از ساعت 7:30 تا 14:30 و 16:00 تا 19:00 برای بازدید آماده است.

فصل مناسب بازدید از باغ اکبریه:

آب و هوای بیرجند گرم و خشک است. با توجه به این آب و هوا نمی توان توقع سفر دلپذیری را در تابستان داشت. اوایل فصل بهار و پاییز با وجود هوای خنک، آفتاب کمتر اذیتتان خواهد کرد. بدین منظور بهترین زمان برای بازدید از این باغ زیبا در فصل های بهار و پاییز خواهد بود.

موقعیت قرارگیری باغ اکبریه:

باغ اکبریه در استان خراسانی جنوبی در شهر بیرجند، در انتهای خیابان معلم قرار گرفته است.